Będąc oskarżonym w procesie karnym mamy przeciwko sobie organy ścigania, które dysponują fachową wiedzą, zasobami finansowymi i uprawnieniem do stosowania przymusu. Nie jest to sytuacja równowagi sił, zwłaszcza, jeśli oskarżony nie korzysta z pomocy obrońcy. Niezależnie od tego czy popełniliśmy przestępstwo, warto wiedzieć z jakich praw możemy korzystać, by się bronić. Niniejszy artykuł wyjaśnia, jakie są prawa oskarżonego w procesie karnym.
Domniemanie niewinności
Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. To oskarżyciel musi udowodnić winę (spoczywa na nim ciężar dowodu), natomiast oskarżony nie jest zobowiązany do dowodzenia niewinności. Jeżeli w toku procesu pojawią się niedające się usunąć wątpliwości co faktów lub prawa, to sąd rozstrzygnie je na korzyść oskarżonego.
Prawo do obrony
Dla polepszenia swojej sytuacji w procesie oskarżony może podejmować wszelkie legalne działania. Ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy, którym może być adwokat lub radca prawny. Oskarżony, który wykaże, że nie jest w stanie opłacić obrońcy z wyboru, może żądać ustanowienia obrońcy z urzędu. W określonych w ustawie sytuacjach oskarżony musi mieć obrońcę (z wyboru czy z urzędu), m.in. jeśli jest niepełnoletni, głuchy, niewidomy, niemy lub w postępowaniu przed sądem okręgowym zarzucono mu zbrodnię.
Prawa oskarżonego
Oskarżony, który nie włada w dostateczny sposób językiem polskim, może bezpłatnie korzystać z pomocy tłumacza. Takiemu oskarżonemu zarówno postanowienie o przedstawieniu zarzutów, akt oskarżenia, wyrok doręcza się z tłumaczeniem.
Oskarżony nie ma obowiązku dostarczać dowodów na swoją niekorzyść. Przejawia się to w prawie do odmowy składnia wyjaśnień i odmowy odpowiedzi na pytania, bez podawania przyczyny. Nie może jednak sprzeciwić się pozyskaniu dowodów przez oględziny jego ciała, badania psychologiczne lub psychiatryczne, pobranie próbek tkanek i wydzielin, drobne zabiegi.
W toku postępowania przed sądem oskarżonemu i jego obrońcy przysługuje prawo dostępu do akt sprawy. Mogą oni przeglądać akta w sądzie, sporządzać kopie i odpisy oraz wnioskować o ich odpłatne sporządzenie i wydanie. Dostęp do akt może być ograniczony w przypadku stosowania tymczasowego aresztowania. Prokurator, wnioskując do sądu o zastosowanie tego środka, może dołączyć do wniosku zeznania świadka, których nie udostępnia się oskarżonemu i obrońcy, jeżeli stanowiłoby to zagrożenie dla świadka lub jego najbliższych.
Oskarżony ma prawo brać udział w rozprawie, z reguły nie jest to jego obowiązkiem. Może być obecny przy wszystkich czynnościach dowodowych, wyłączając zeznania świadka, na które obecność oskarżonego mogła by negatywnie wpłynąć. Biorąc udział w rozprawie, oskarżony może składać wyjaśnienia, zadawać pytania świadkom, składać wnioski dowodowe. Sąd zawiadamia oskarżonego o każdej czynności, w której może on wziąć udział.
Zaskarżanie orzeczeń
Postępowanie sądowe jest dwuinstancyjne. Oskarżony kwestionujący wyrok sądu I instancji, zawsze ma prawo złożyć apelację. Przysługuje ona od orzeczeń nieprawomocnych. Od prawomocnych wyroków przysługują, w przypadkach wskazanych w ustawie, nadzwyczajne środki zaskarżenia.
