Oskarżycielem w sprawach karnych jest najczęściej prokurator. Istnieje jednak kategoria przestępstw naruszających wyłącznie dobra pokrzywdzonego, ale nie zagrażających całemu społeczeństwu. Pokrzywdzony takim przestępstwem, aby dochodzić sprawiedliwości, powinien wystąpić z oskarżeniem prywatnym. Z kolei w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego może on działać obok lub zamiast prokuratora jako oskarżyciel posiłkowy. W poniższym artykule tłumaczymy, na czym polega oskarżenie prywatne i jakie są prawa pokrzywdzonego w tym zakresie.
Oskarżenie prywatne i oskarżyciel prywatny
Pokrzywdzony może występować jako oskarżyciel prywatny w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Należą do nich: lekkie uszkodzenie ciała, zniesławienie, znieważenie, naruszenie nietykalności cielesnej oraz sprawy z zakresu prawa autorskiego (poza plagiatem). Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Karalność czynów ściganych z oskarżenia prywatnego przedawnia się z upływem roku od dnia, kiedy pokrzywdzony dowiedział się o sprawcy, nie później jednak niż 3 lata po przestępstwie.
Aby, będąc pokrzywdzonym, ścigać sprawcę wymienionych czynów, należy sporządzić prywatny akt oskarżenia. Musi on zawierać:
- wskazanie oskarżonego,
- wskazanie popełnionego przestępstwa,
- przytoczenie dowodów
oraz spełniać ogólne wymogi pisma procesowego. Należy uiścić stałą opłatę w kwocie 300 zł.
Prostszym rozwiązaniem dla pokrzywdzonego może być złożenie skargi na Policji, zwłaszcza gdy nie jest znana osoba sprawcy. Policja w razie potrzeby zabezpiecza dowody, po czym przekazuje skargę do sądu.
Z reguły postępowanie w sprawie z oskarżenia prywatnego toczy się bez udziału prokuratora, dlatego na oskarżycielu prywatnym spoczywa ciężar dowodu winy oskarżonego.
Oskarżyciel posiłkowy
W tym charakterze może działać pokrzywdzony w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (wszystkie poza ściganymi z oskarżenia prywatnego) obok lub zamiast prokuratora.
Jeżeli prokurator wniósł akt oskarżenia, pokrzywdzony może do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, oświadczyć, że będzie działał jako oskarżyciel posiłkowy (oskarżyciel posiłkowy uboczny). Występuje wówczas w procesie równocześnie z prokuratorem.
Cofnięcie aktu oskarżenia przez prokuratora nie wpływa na uprawnienia oskarżyciela posiłkowego, a pokrzywdzony, który wcześniej nie działał w tym charakterze może w ciągu 14 dni oświadczyć, że przystępuje do sprawy (stają się wówczas oskarżycielami posiłkowymi samoistnymi).
Pokrzywdzony może również od początku działać zamiast prokuratora, jeśli wniesie subsydiarny akt oskarżenia. Warunkiem możliwości jego wniesienia jest powtórne postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania. Dzieje się tak w sytuacji, kiedy pierwsze takie postanowienie zostanie zaskarżone przez pokrzywdzonego, a mimo to prokurator nie widzi podstaw do wniesienia oskarżenia. Subsydiarny akt oskarżenia pokrzywdzony może wnieść w terminie miesiąca od doręczenia powtórnego postanowienia. Musi on być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego. Stwarza to możliwość prowadzenia procesu, w sytuacji bierności oskarżyciela publicznego.
Oskarżyciel posiłkowy (działający obok prokuratora lub zamiast niego) jest stroną w procesie. Może on m.in.: składać wnioski dowodowe, przeglądać akta, uczestniczyć w rozprawie, przesłuchiwać świadków, wnosić środki zaskarżenia.
